Instructor and MA candidate Vincent Christopher A. Santiago gave a talk titled “Ang Dapat Mabatid ng mga Rizalenyo tungkol sa Kanilang mga Wika” at the 2nd National Conference on Rizalenyo History and Heritage last 27 November, highlighting the linguistic variation within the province. Below is the abstract of the talk:
Ang Dapat Mabatid ng mga Rizalenyo tungkol sa Kanilang mga Wika
Totoong ang Lalawigan ng Rizal ay bahagi ngayon ng Rehiyon IV-A (CALABARZON) na minsang tinaguriang “Timog Katagalugan”. Ngunit, lampas at higit pa sa iisang bersiyon ng Tagalog/Filipino ang kuwento ng Rizal pagdating sa yaman ng mga wika at diyalektong ginagamit dito. Bakit iba magsalita ang mga taga-Teresa, Morong, Baras, Tanay, at Cardona sa mga taga-Taytay o ‘di kaya naman sa mga taga-Antipolo, Binangonan, o San Mateo? Bakit may pagkakatulad ang ilang mga katangian ng pananalita na ito sa pananalita sa iba pang lalawigan sa rehiyon, at kahit sa mga wika sa Kabikulan at Kabisayaan? Sa loob din ng ating probinsya ay may wikang tinatawag na Hatang-Kayi o Dumagat, Remontado; isang wikang may mas malapit na ugnayan sa Kapampangan at Sambalì kaysa sa Tagalog. Paano nagkaroon ng ugnayan ang isang katutubong wika sa Rizal sa mga wika sa Gitnang Luzon? Pagdating naman sa mga wikang biswal, ang pambansang wika ng mga Pilipinong Bingi ay ang Filipino Sign Language o FSL. Saang mga lugar sa ating lalawigan ginagamit ang wikang pasensyas na ito? Sa panayam na ito, sasagutin ang mga katanungang inilahad sa itaas at magpepresenta ng isang naratibo ng paglaganap ng samut-saring mga wika at wikain sa loob ng ating lalawigan.
Mga susing salita: Tagalog, Filipino, Hatang-Kayi, Dumagat, Remontado, Filipino Sign Language, FSL, diyalektolohiya, kasaysayang pangwika
Santiago provided brief analyses of the different varieties spoken across Teresa, Morong, Baras, Tanay, Cardona, Taytay, Antipolo, Binangonan, San Mateo, and beyond, exploring the possible explanations behind the variation. Notably, he clarified the linguistic connections to indigenous languages like Hatang-Kayi (‘wikang ito’) or Dumagat and to the indigenous people of Remontado, offering insights into their significance within Rizal.
Next, the Hatang-Kayi language, which Santiago said was once spoken across generations, is now at risk of disappearing. He reports that there are no longer middle-aged or younger speakers of Hatang-Kayi within the province. Only the elder members, the ‘lolo and lola,’ continue to preserve this linguistic heritage, serving as the last bearers of Hatang-Kayi’s cultural legacy.
Santiago then proceeded to discuss the state of Filipino Sign Language (FSL) in the province. FSL’s recognition as the national sign language of the Filipino Deaf, a landmark achievement realized through Republic Act No. 11106 in 2018, symbolizes not only linguistic inclusivity but also a significant step in acknowledging the cultural identity and communication needs of the Deaf community within Rizal and the broader Philippines.
The presentation was followed by an open forum which explored possible collaboration, calling for the audience to become active participants in future discussions and initiatives. A recording of the talk can be viewed at Bukluran sa Kasaysayan at Pamanang Rizalenyo’s Facebook page.
Published by Lilie Marie Delos Santos
